جدول محتوا
سیستم عصبی خودمختار (سیستم عصبی درون‌زاد)
خلاصه
سیستم عصبی خودمختار (ANS) بخشی از سیستم عصبی محیطی است و اعمال غیرارادی و احشایی بدن در ارگان‌های مختلف (مثلاً در سیستم قلبی عروقی، گوارشی و ادراری-تناسلی) را تنظیم می‌کند. این شبکه به دو سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک تقسیم می‌شود. سیستم عصبی سمپاتیک یک مبداء سینه‌ای-کمری (توراکولومبار) دارد و در پاسخ ستیز و گریز فعال می‌شود، در حالی که سیستم پاراسمپاتیک منشاء جمجمه‌ای-دُمی (کرانیوساکرال) داشته و هنگام هضم غذا و استراحت فعال می‌شود. سیستم‌های سمپاتیک و پاراسمپاتیک از نورون‌های پیش‌گانگلیونی و پس‌گانگلیونی تشکیل شده‌اند. فیبرهای پیش‌گانگلیونیِ انشعابات ANS و فیبرهای پست‌گانگلیونی انشعابات پاراسمپاتیک فیبرهای کولینرژیک (آزادکننده استیل‌کولین) هستند، که روی گیرنده‌های کولینرژیک (نیکوتینی یا موسکارینی) اثر می‌گذارند.
تمام فیبرهای پست‌گانگلیونی سمپاتیک فیبرهای آدرنرژیک (آزادکننده نوراپی‌انفرین) هستند که روی گیرنده‌های آلفا یا بتا برای انتقال عصبی اثر می‌کنند، به غیر از فیبرهای عصب‌رسان به غدد عرق که کولینرژیک می‌باشند. مدولای آدرنال نورون پست‌سیناپتیک ندارد. فیبرهای پیش‌گانگلیونی سمپاتیک مستقیماً سلول‌های کرومافینیِ مدولای غده آدرنال (فوق‌کلیه) را از راه استیل‌کولین روی گیرنده‌های نیکوتینی تحریک می‌کنند و در نتیجه نوراپی‌نفرین و اپی‌نفرین منجر به ایجاد پاسخ ستیز و گریز می‌شوند. سیستم‌های عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک اثرات متضادی روی برخی از ارگان‌ها دارند. اثرات سیستم عصبی سمپاتیک روی ارگان‌های هدف عبارتند از: میدریاز (گشادی مردمک)، افزایش ضربان قلب، افزایش قدرت انقباض قلب و سرعت هدایتی در قلب، اتساع برونش‌ها، ترشح عرق، کاهش حرکات روده‌ای و افزایش ترشح رنین.
اثر سیستم عصبی پاراسمپاتیک روی ارگان‌های هدف عبارت است از: میوز (تنگی مردمک)، کاهش ضربان قلب، کاهش قدرت انقباض قلب و سرعت هدایت قلب؛ افزایش تحرکات روده‌ای؛ و انقباض برونشی. علاوه بر سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک، سیستم عصبی انتریک (روده‌ای) نیز داریم که از گانگلیون، شبکه‌های میانتریک (آورباخ) و زیرمخاطی (مایسنر) و سلول‌های روده‌ای کاجال تشکیل شده است. سیستم عصبی انتریک تحرکات و ترشحات گوارشی را کنترل می‌کند. عملکرد خودمختار توسط داروها (مانند مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین و آنتی‌کولینرژیک‌ها) و بیماری‌ها (مانند دیابت شیرین، بیماری پارکینسون و آتروفی چندین سیستم) می‌تواند تحت تأثیر قرار گیرد.
نگاه کلی
- عملکرد: اعمال غیرارادی، ناخودآگاه و احشایی یعنی سیستم‌های قلبی-عروقی، تنظیم دما، گوارشی، ادراری-تناسلی و قطر مردمک چشم‌ها را کنترل می‌کند.
- بخش‌های سازنده
- مسیرهای حرکتی (وابران) احشایی: از نورون‌های پیش‌گانگلیونی (نشأت‌گرفته از مغز یا نخاع) و نورون‌های پس‌گانگلیونی (اجسام سلولی در گانگلیون خودمختار خارج از CNS) تشکیل شده‌اند.
- سمپاتیک
- پاراسمپاتیک
- مسیرهای حسی (آوران) احشایی: نشأت‌گرفته از گیرنده‌های احشایی که به تحریک فیزیولوژیک حساس هستند (مانند گیرنده‌های مکانیکی و دمایی)
- گانگلیون‌ها (نوروآناتومی): در نوروآناتومی، به تجمع اجسام سلولی خارج از CNS، گانگلیون می‌گوییم.
- هسته‌ها (نوروآناتومی): در نوروآناتومی، هسته تجمعی از اجسام سلولی نورون‌ها در CNS می‌باشد.
- سیستم عصبی اِنتریک (روده‌ای)
- مسیرهای حرکتی (وابران) احشایی: از نورون‌های پیش‌گانگلیونی (نشأت‌گرفته از مغز یا نخاع) و نورون‌های پس‌گانگلیونی (اجسام سلولی در گانگلیون خودمختار خارج از CNS) تشکیل شده‌اند.
نگاه کلی به سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک | ||
| سیستم عصبی سمپاتیک | سیستم عصبی پاراسمپاتیک |
اثر |
|
|
موقعیت |
|
|
ویژگی‌ها |
|
|
انتقال‌دهنده‌های عصبی |
| |
|
| |
شایعترین هم‌انتقال‌دهنده‌ها |
| |
گیرنده‌ها |
|
|
در این تصویر زیردسته‌های گیرنده‌های آدرنرژیک (α و β) و گیرنده‌های کولینرژیک (M= موسکارینی و N= نیکوتینی) و ارگان‌هایی که تحت اثر آن‌ها قرار می‌گیرند نشان داده شده است. زنجیره سمپاتیک به رنگ زرد در سمت چپ نخاع نشان داده شده است. اعصاب مغزی نشأت‌گرفته از ساقه مغز (II، VII، IX و X) نیز به تصویر کشیده شده‌اند.
© AMBOSS
نورون‌های حرکتی سوماتیک در سیستم عصبی مرکزی (CNS) مستقیماً به سلول‌های عضلانی سیناپس می‌دهند. در مقابل در اغلب مسیرهای حرکتی احشایی (خودمختار)، یک نورون در CNS (نورن پیش‌گانگلیونی) با نورنی در گانگلیون محیطی (نورون پس‌گانگلیونی) سیناپس می‌دهند و در نتیجه سیناپس نهایی با ارگان هدف ایجاد می‌کند. گانگلیون‌های سمپاتیک اطراف‌مهره‌ای و پیش‌مهره‌ای هستند در حالی که گانگلیون‌های پاراسمپاتیک نزدیک به ارگان‌های هدف واقع شده‌اند.
نورون‌های حرکتی سوماتیک و همچنین تمام نورون‌های پیش‌گانگلیونی خودمختار و پس‌گانگلیونی پاراسمپاتیک، استیل‌کویلن آزاد می‌کنند. اغلب نورون‌های پس‌گانگلیونی سمپاتیک هم نوراپی‌نفرین آزاد می‌کنند.
استثنائات (انواع خاص):
– مدولای غده فوق کلیه مستقیماً توسط نورون‌های سمپاتیک پیش‌سیناپسی عصبدهی شده و کته‌کولامین‌هایی را به گردش خون آزاد می‌کند که اثرات هورمورال روی بافت‌ها و ارگان‌های هدف دارند.
– نورون‌های پس‌گانگلیونی سمپاتیک سیناپس‌دهنده با غدد برون‌ریز عرق، استیل‌کولین آزاد می‌کنند.
© AMBOSS
انواع گیرنده‌ها | ||||||
کلاس | ساختار | مهمترین موقعیت | اثر هنگام تحریک | |||
گیرنده‌های متابولیک: گیرنده‌های جفت‌شده با پروتئین G که از راه پیامبران ثانویه عمل می‌کنند | گیرنده‌های آدرنرژیک | گیرنده‌های آدرنرژیک آلفا | آلفا-1 |
|
|
|
آلفا-2 |
|
|
| |||
گیرنده‌های آدرنرژیک بتا
| بتا-1 |
|
|
| ||
بتا-2 |
|
|
| |||
| بتا-3 |
|
|
| ||
گیرنده‌های موسکارینی استیل‌کولین | M1 |
|
|
| ||
M2 |
|
|
| |||
M3 |
|
|
| |||
M4 |
|
|
| |||
M5 |
| |||||
گیرنده‌های یونوتروپیک (یونی) | گیرنده‌های نیکوتینی استیل‌کولین | زیردسته N |
|
|
| |
زیردسته M |
| |||||
نکته: تمام گیرنده‌های بتا با پروتئین‌های G جفت می‌شوند. گیرنده‌های آلفا و گیرنده‌های موسکارینی استیل‌کولین دارای شماره فرد (آلفا-1، M1، M3 و M5) با پروتئین‌های Gq جفت می‌شوند. گیرنده‌های آلفا و گیرنده‌های موسکارینی استیل‌کولینی دارای شماره زوج (آلفا-2، M2 و M4) با پروتئین‌های Gi جفت می‌گردند.
انواع فیبرهای عصبی
- فیبرهای میلینه کوچک: پیام‌های وابران خودمختار پیش‌گانگلیونی و آوران سوماتیک (سریع) را هدایت می‌کنند.
- فیبرهای غیرمیلینی (مانند فیبرهای عصب‌دهنده به غدد عرق): پیام‌های وابران خودمختار پس‌گانگلیونی و آوران سوماتیک/ خودمختار (کند) را هدایت می‌کنند.
انتقال‌دهنده‌های عصبی
- استیل‌کولین
- تمام فیبرهای پیش‌گانگلیونی
- تمام فیبرهای پاراسمپاتیک پس‌گانگلیونی
- فیبرهای پس‌گانگلیونی سمپاتیک برای غدد عرق و عضلات arrector pili
- نوراپی‌نفرین
- تمام فیبرهای پس‌گانگلیونی سمپاتیک
- استثنائات: غدد عرق و عضلات arrector pili، مدولای آدرنال (80% اپی‌نفرین و 20% نوراپی‌نفرین) و شریان‌های کلیوی (توسط دوپامین)
نکته: انتقال‌دهنده‌های سیستم عصبی سمپاتیک عبارتند از استیل‌کولین (پیش‌گانگلیونی ← نورون‌های پس‌گانگلیونی) و نوراپی‌نفرین (نورون‌های پس‌گانگلیونی ← ارگان مورد اثر).
عصبدهی خودمختار به ارگان‌ها
نگاه کلی به عصبدهی ارگانی سیستم عصبی خودمختار | ||
ارگان‌ها | سمپاتیک | پاراسمپاتیک |
سر و گردن | T1-T4 | اعصاب مغزی III، VII، IX و X |
قلب | T1-T5 | عصب واگ (اُکسیپوت، C1 و C2) |
ریه | T2-T7 | |
مری | T2-T8 | |
معده | T5-T9 | |
کبد | ||
کیسه صفرا | ||
طحال | ||
پانکراس | ||
پروگزیمال دوازدهه | ||
دیستال دوازدهه | T10-L1 | |
ژژنوم | ||
ایلئوم | ||
کولون صعودی | ||
2/3 پروگزیمال کولون عرضی | ||
کلیه | ||
پروگزیمال حالب | ||
غدد آدرنال | T8-T10 | |
تخمدان‌ها/ بیضه‌ها | T10-L2 | |
رحم | S2-S4 | |
سرویکس | ||
پروستات | ||
دیستال حالب | T11-L2 | |
مثانه | ||
1/3 دیستال کولون عرضی | L1-L2 | |
کولون نزولی | ||
کولون سیگموئید | ||
رکتوم | ||
| ||